podrozdział pracy magisterskiej
Początki pielgrzymowania na ziemiach polskich sięgają czasów, kiedy żyły pierwsze plemiona pogańskie i nie istniało jeszcze państwo polskie. Główne miejsca kultu stanowiły wtedy świątynie, a także miejsca które miały znaczenie symboliczne takie jak: drzewa, figurki, jaskinie, groty, góry czy rzeki. Symbolika tych miejsc miała jednak ówcześnie jedynie charakter regionalny. Duże skupiska plemion łączyły swe siły i tworzyły wspólnoty. Ośrodkami wtedy istniejącymi były: Szczecin, Lednogóra, Góra Ślęża, Radagoszcz czy Łysiec (Łysa Góra). Góra Ślęża i Łysa Góra były prawdopodobnie jednymi z ważniejszych ośrodków kultu pogańskiego. Na temat Łysiej Góry pisze w swej kronice Jan Długosz tak: „Na jej szczycie znajdować się miała bożnica w bałwochwalstwie żyjących Słowian, gdzie bożkom Lelum i Polelum ofiary czyniono i podług innych czczono tu bożyszcza: Świst, Poświst, Pogoda…”. Dziś na szczycie tej góry znajduje się opactwo pobenedyktyńskie – Święty Krzyż. Miejsce to jest szczególne z uwagi na fakt, że zostało prawdopodobnie założone przez Bolesława Chrobrego w 1006r., a także przechowywane są tu relikwie drzewa Krzyża Świętego, na którym umarł Jezus Chrystus. Jest to zatem cały czas jedno z najważniejszych polskich sanktuariów. Ośrodki kultu pogańskiego zanikały w miarę rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa na ziemiach polskich (Jackowski, 2003).
Za pierwszą pielgrzymkę chrześcijańską uznaje się przyjazd Ottona III do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie, który zginął śmiercią męczeńską w związku z działalnością misyjną na Prusach. Średniowiecze to czas kiedy panuje kult osób zmarłych, do ich grobów czy relikwii. Szczególne znaczenie zyskali wtedy: św. Stanisław, św. Kinga, św. Jadwiga Śląska, św. Jadwiga Królowa. Kult Matki Bożej pojawił się także w momencie przyjęcia chrztu przez Polskę i zyskiwał cały czas na znaczeniu. Najbardziej znany wizerunek Matki Bożej znajdował się na Jasnej Górze w Częstochowie. Klasztor z wizerunkiem Czarnej Madonny stał się w niedługim czasie głównym miejscem pielgrzymkowym w Polsce. Kult ten urósł na mocy jeszcze bardziej po ślubach Jana Kazimierza który ogłosił Matkę Boską Królową Polski (Jackowski, 1996).
Sanktuaria maryjne powstały także w: Górce Klasztornej (XII w.), Bardzie Śląskim, Borku Starym, Borku Wielkopolskim, Górce Duchownej, Piasecznie, Starej Wsi, Piekarach Śląskich, Łąkach, Wambierzycach (XIII w.), Ludźmierzu, Sierpcu, Sianowie i Świętej Lipce.
Bardo Śląskie i Wambierzyce zostaną szczegółowo scharakteryzowane w dalszej części rozdziału. Wyjazdy pielgrzymkowe za granicę zostały zapoczątkowane od ok. XII w. i dotyczyły zazwyczaj zamożnych osobistości. Najczęściej podążano do: Fleury, Augsburg, Saint-Denis, Saint-Gilles i Tours (Schenk, 1979).
Pielgrzymki na stałe wpisały się w tradycje i coraz częściej miejscem docelowym była Ziemia Święta, Rzym czy Santiago de Compostela. Wiek XV i XVI to wzrost liczby sanktuariów, publikacja przewodników by przybliżyć i zaprowadzić w te cudowne miejsca. Kolejne lata wprowadziły nową funkcję w postrzeganie wypraw pielgrzymkowych. Zaczęły one nieść ze sobą chęć poznawania nowych miejsc, kultury, obyczajów ludności otaczających miejsca pielgrzymkowe (Jackowski, 2003).
Wiek XVII początkuje budowy kalwarii na cześć Męki Pańskiej, odtwarzające drogę krzyżową Chrystusa w Jerozolimie. Kolejne etapy stanowiły małe kapliczki, a droga miała zazwyczaj ok.30km. Pątnicy licznie przybywali do takich kalwarii gdyż zastępowała ona kosztowną pielgrzymkę do Ziemi Świętej. W Polsce powstały wówczas tak wspaniałe kalwarie jak: Kalwaria Zebrzydowska (1602), Jakość nad Notecią (1628), Kalwaria Żmudzka (1640), Wejherowo (1649), Werki koło Wilna (1662), Wacław (1668), Góra Kalwaria (1670), Krzeszów (1672), Wambierzyce (1681-1708), Góra św. Anny (1700-1709) oraz Ujazdów (1731) (Bilska, 1995).
Rozbiory Polski i utrata niepodległości wprowadziły regres w ruchu pielgrzymkowym mimo to nie zanikła potrzeba modlitwy i obcowania z Bogiem. XVIII wiek to czas dokonania aż 29 koronacji wizerunków Matki Bożej. Najważniejsza to koronacja Matki Boskiej Częstochowskiej w 1717roku. Na sześć lat wcześniej datowana jest pierwsza, stała, coroczna pielgrzymka z Warszawy do Częstochowy przetrwała do czasów współczesnych (Jabłoński, 1984).
Okres XIX i XX wieku to dominacja Częstochowy na skalę krajową, a także międzynarodową. Inne miejscowości zyskują znaczenie regionalne dla poszczególnych regionów Polski, dla Śląska: Piekary Śląskie, Góra Świętej Anny, Wambierzyce, Bardo Śląskie; dla Galicji: Sokal, Kalwaria Zebrzydowska, Kraków, Stara Wieś, Kalwaria Pacławska, Tuchów, Borek Stary, Kochawina; dla Warmii: Święta Lipka, Gietrzwałd; dla Kaszub: Wejherowo; dla Wileńszczyzny: Troki i Ostra Brama. Organizowano także pielgrzymki, które podkreślały tożsamość narodową i historię, określano je mianem „pątnictwa narodowego”. Zdaniem J. Góreckiego: „Na pątnictwo narodowe duży wpływ mieli mieszkańcy Śląska, którzy wędrówki te wiązali często z nawiedzeniem położonych na trasie ośrodków kultu religijnego, zwłaszcza tych najważniejszych, czyli Częstochowy i Kalwarii Zebrzydowskiej” (Górecki, 1994, s. 158).