W czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772r. Częstochowa znalazła się w zasięgu Prus, a po 1815r. w Cesarstwie Rosyjskim. W czasie zaborów Jasna Góra była ciągle licznie odwiedzana przez pielgrzymów, którzy przybywając z różnych zaborów ofiarowywali symboliczne wota w postaci krzyży, medalików, biżuterii. 15 sierpnia 1900r. spłonęła wieża klasztoru, odbudową zajęto się rok później. Projektu nowej wieży dokonali Stefan Szyller i Józef Pius Dziekoński. Budowa została ukończona w 1906r., a wieża przypominała w zupełności poprzednią z tą różnicą, że na szczyt nowej prowadziły metalowe schody. Jest ona czynna i wykorzystywana do dziś. Trzy lata po odbudowie wieży miał miejsce kolejny rabunek i stracono dwie złote korony papieskie wraz z perłową sukienką zdobiącą obraz Maryi. Papież Pius X podarował, więc nowe korony na Jasną Górę, koronując je 22 maja 1910r. Koronacja miała charakter podobnej uroczystości jak ta z 1717r., pokazano obraz wszystkim przybyłym wiernym wynosząc go poza mury klasztoru. Podczas pierwszej wojny światowej klasztor funkcjonował dość spokojnie będąc podległym Niemcom, a później Austriakom do końca wojny. Wybuch drugiej wojny światowej przyniósł ciężkie czasy dla wszystkich obywateli polskich, a klasztor znalazł się w obrębie tzw. Generalnej Guberni. Do stycznia 1945r. połowę klasztoru zajmowało niemieckie wojsko, które zakazało odbywania pielgrzymek. Rodacy jednak mimo zakazu odbywali nocne wyprawy pod klasztor nie zważając na grożące im niebezpieczeństwo.
Po zakończeniu działań wojennych sanktuarium zaczęło powracać do swych łask, choć nie było to łatwe na panujący w Polsce totalitaryzm. Duże starania do powrotu świadomości moralnej wśród narodu zrobił ks. Prymas Kard. Stefan Wyszyński. Dnia 26 sierpnia 1956r. właśnie za jego sprawą w trzysetną rocznicę ślubów Jana Kazimierza odbyły się nowe śluby narodu. Uczestniczyło w tej uroczystości około miliona osób, przywróciło to tradycje pielgrzymowania do tego szczególnego miejsca. To właśnie w tym miejscu odbyła się ceremonia Tysiąclecia Chrztu Polski, na którą z przyczyn władz komunistycznych nie dotarł papież Paweł VI. W czerwcu 1979r. przybył tu z pielgrzymką nowo wybrany papież Polak Jan Paweł II. W historii klasztoru była to pierwsza tego typu wizyta najwyższej głowy kościoła. Oczywiście na tej jednaj wizycie się nie skończyło, papież był tu jeszcze w latach: 1983, 1987, 1991, 1997 i 1999. Jasna Góra obchodziła w 2005r. jubileusz 350-lecia obrony przed Szwedami, z tego tytułu odbyły się tu liczne inscenizacje i widowiska upamiętniające te wydarzenia (Mazur, 2009).
Cały kompleks zabudowań sanktuarium powstawał w różnych okresach, najstarsze budowle datuje się na XV w. i są to: bazylika, kaplica Matki Boskiej i zakrystia. Bazylika stanęła na miejscu znajdującego się tam wcześniej kościoła pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Kościół wybudowany na początku XV w. był jednonawowy z wydłużonym prezbiterium, za sprawą paulinów przebudowano go poprzez dobudowanie trójnawowego korpusu z bogatym wnętrzem oraz organami. Rycina 11 przedstawia wnętrze tej bazyliki.
Ryc. 11. Wnętrze bazyliki jasnogórskiej
Dzisiejsza bazylika to uroczy przykład architektury barokowej. Powstawała ona w latach 1692-1695 i 1706-1728, wnętrze pokrywają freski Karola Dankwarta. Tytuł bazyliki mniejszej uzyskała w 1906 roku. Jej wymiary są imponujące, ma 46m długości, 21m szerokości i 29m wysokości. W ołtarzu głównym przedstawione jest późnogotyckie
Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny autorstwa Jakuba Antoniego Buzziniego.
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej trafił najpierw do pierwotnej świątyni, która jednak okazała się za mała ze względu na przybywające rzesze pielgrzymów. Król Władysław Jagiełło wraz z małżonką postanowił wybudować tam gotycką kaplicę. Jest ona oddzielona od reszty świątyni gdańską kratą z 1644r. za którą znajduje się cudowny, hebanowy ołtarz barokowy, ufundowany przez Jerzego Ossolińskiego. Centrum stanowi obraz Matki Boskiej za srebrną zasłoną z 1673r. (Czepliński, 2002).
Trzecim najstarszym fragmentem klasztoru jest zakrystia, powstała w poł. XVII w. Została ona zaadaptowana także na skarbiec będący na piętrze, a dolna część zakrystii jest umeblowana z zdobiącymi ją freskami. W kolejnych latach budowano dalsze pomieszczenia jak: skarbiec, biblioteka, refektarz, sala rycerska, kaplica pamięci narodu, muzeum 600-lecia, golgota jasnogórska, bastion św. Rocha, droga krzyżowa. Sala rycerska wykorzystywana jest często na prezentacje różnych wystaw, a także jest tam umieszczona kopia obrazu Matki Bożej z opisem historii obrazu autorstwa Anny Szyszko Bohusz-Szymborskiej. Rycina 12 prezentuje salę rycerską podczas wystawy Andrzeja Winiarza poświęconej pamięci Jana Pawła II we wrześniu 2009 roku.
Ryc. 12. Sala rycerska
Biblioteka zbudowana w XVIII w. posiada unikalne dokumenty historyczne i bogaty księgozbiór, łącznie ok. 13 tysięcy starodruków. Skarbiec powstał w latach 1649-1653 i zgromadzone są w nim wyroby sztuki złotniczej, broń, trofea wojenne. Najbardziej charakterystycznym punktem sanktuarium jest górująca nad klasztorem smukła wieża. Ma ona 106m i 30cm wysokości i jest drugą po Licheniu wieżą w Polsce (Mazur, 2009).
Obecna wieża prezentuje architektonicznie styl barokowy, składa się z dwóch części i jest już piątą wieżą stawianą w tym miejscu. Szczyt to część dobudowana w początku XX w. natomiast dolna część postawiona została w 1714 roku. We wieży umiejscowiony jest zegar i 36 dzwonów i dzwonków, wykorzystywanych w zależności od różnych okresów liturgicznych i uroczystości. Na środkowej kondygnacji wieży ustawione są figury świętych: Pawła, Floriana, Kazimierza i Jadwigi. Najwyższa piąta kondygnacja na którą prowadzi 516 schodów także ozdobiona jest posągami świętych związanych z kościołem: Leona Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu, Augustyna i Ambrożego. Szczyt wieży to palący się w nocy krzyż symbolizujący to miejsce święte, kruk z bochenkiem chleba w dziobie oraz chorągiewka z imieniem Najświętszej Marii Panny. Rycina 13 prezentuje widok wieży klasztornej od strony wejścia do klasztoru jasnogórskiego (Jackowski, 1998).
Ryc. 13. Brama im. Jana Pawła II z wieżą klasztorną w tle
Kaplica pamięci narodu umiejscowiona została w XVII – wiecznej dzwonnicy, jest to miejsce pamięci zmarłych, którzy oddali swoje życie w obronie ojczyzny. Można tam znaleźć tablice pamięci narodowej, urny z ziemią zroszoną krwią poległych powstańców, robotników, żołnierzy pierwszej i drugiej wojny światowej, żołnierzy AK, poległych w obozach czy więzieniach, a także urna z księdzem Jerzym Popiełuszką. Miejsce to zostało poświęcone 3 maja 1989roku. W 1982r. w celu upamiętnienia 600-lecia istnienia zakonu paulinów, a także obecności cudownego obrazu Matki Boskiej utworzono w dawnej drukarni – muzeum. Znajdują się tam wszystkie pamiątki z działalności paulinów, kolekcja obrazów, trzy sukienki obrazu Matki Bożej, a także dokumenty fundatorów klasztoru, czy wota więźniów obozów koncentracyjnych, Lecha Wałęsy i wielu innych. Warto wspomnieć także o Bastionie św. Rocha stanowiącym część twierdzy jasnogórskiej. To właśnie tam od maja 2006 roku umieszczono ekspozycje mające również charakter pamiątkowy. Bardzo bogato wyposażone wnętrza zawierają głównie wota powstałe w niepodległej Polsce, do okresu ok.1795roku. Stanowią one zabytkową broń, cenne wyroby orientalne – głównie tureckie, trofea bitwy pod Wiedniem, zabytkową monstrancję, szable Batorego i Żółkiewskiego, wiele innych równie cennych. Prace w obrębie bastionu trwają cały czas i planowane jest kolejne zagospodarowanie tego miejsca pod sale wystawowe pt. „Bóg, Honor, Ojczyzna. Niewola Polaków, martyrologia, narodowe zrywy z XIX i XX w. po czasy NZSS Solidarność” i inne będące symbolem polskości i wiary. Warto udać się w to miejsce, które cały czas jest modernizowane i udostępnia nowe warte zobaczenia symbole narodowe (Kubajak, 2004).
Droga krzyżowa na Jasnej Górze została utworzona w parku w latach 1900-1913 według projektu Stefana Szyllera. Figury przy stacjach wylane zostały z brązu ręką Piusa Welońskiego. Tradycją jest już fakt, iż właściwie każda grupa przybyłych pielgrzymów bierze czynnych udział w drodze krzyżowej na wałach sanktuarium (Jackowski, 1996). Rycina 14 prezentuje XIV stacje drogi krzyżowej na Jasnej Górze.
Ryc. 14. Jedna ze stacji drogi krzyżowej
Większość najważniejszych miejsc na Jasnej Górze została scharakteryzowana w powyższym tekście lecz warto mieć obraz całego kompleksu jaki stanowi to wyjątkowe miejsce. Poniższa rycina 15 w pełni ukazuje rozkład przestrzenny poszczególnych elementów sanktuarium.
Ryc. 15. Plan sanktuarium jasnogórskiego
Z planu jasno wynika, w jakich okresach historycznych powstawały poszczególne budynki klasztoru. Literami dużymi i małymi właściwie całego alfabetu wyróżniono zabudowania, są to: A – Brama Lubomirskich; B – Brama Matki Boskiej Królowej Polski; C – Brama Matki Boskiej Bolesnej; D – Brama wałowa(Jagiellońska); E – Sala Maryjna; F – Bastion królewski(Potockich); G – pomnik o. Augustyna Kordeckiego; H – Skarbiec; I – Ołtarz przed szczytem; J – Bastion św. Trójcy(Szaniawskich); K – Pomnik Jana Pawła II; L – Bastion Morsztynów; M – Brama Jana Pawła Il(wjazdowa); N – Bastion św. Barbary(Lubomirskich); O – Domy Muzykantów; P – Wieczernik; R – Wirydarz; S – Kaplica Jabłonowskich(kaplica Serca Pana Jezusa); T – Kaplica Denhoffów(kaplica św. Pawła Pierwszego Pustelnika); U – Wejście na wieżę; V – Kaplica św. Antoniego; W – Pokoje Królewskie; X – Bazylika; Y – Zakrystia; Z – Kaplica MB Częstochowskiej; a – Sala Rycerska; b – Wirydarz klasztorny; c – Refektarz i biblioteka; d, e – Klasztor; f – Studnia; g – Muzeum 600-lecia; h – Arsenał; i – Dziedziniec gospodarczy; j – Dziedziniec główny; k – Pomnik Stefana kard. Wyszyńskiego.
Klasztor na Jasnej Górze jest przykładem stosownego zagospodarowania terenu pod obiekt masowej turystyki religijnej. Ruch pielgrzymkowy do tego miejsca staje się już zbyt intensywny i można mówić w tym wypadku o trudnościach wynikających z nasilenia odwiedzin turystów. Brak tu miejsca na kontemplację i przeżycia stricte religijne, wiele jest wizyt pod kątem krajoznawczym. Do klasztoru udają się oczywiście rzesze pielgrzymek, ale także sporo osób indywidualnych, które spędzają zaledwie chwilę na modlitwie, a resztę czasu poświęcają na eksploatowanie atrakcji kulturowych tego miejsca. Tłumie przybywający pielgrzymi są wręcz przeszkodą w modlitwie i chwili wytchnienia, która jest tak potrzebna we współczesnym świecie. Mało jest w tym wszystkim miejsca na refleksję, zastanowienie się nad sobą.
Położenie Jasnej Góry na wzgórzu, w ramach Częstochowy, podnosi majestatyczność tego miejsca. Obiekt jest widziany już z wielu kilometrów, a tym samym sieć dróg sprzyja dobrej komunikacji. W tym momencie warto przytoczyć trochę danych odnośnie pielgrzymek przybyłych do tego miejsca. Większość pątników zatrzymuje się w domu Pielgrzyma, który oferuje aż 650 miejsc. Jeśli jest to ilość niedostateczna cały plac pod klasztorem może służyć jako pole namiotowe. Taki widok jest szczególnie obecny w miesiącach lipiec, sierpień, kiedy jest największe natężenie pielgrzymek. Naprzeciwko sali Kordeckiego zlokalizowany jest punkt opieki medycznej. Przed sanktuarium zbudowane zostały trzy olbrzymie parkingi, przygotowane dla różnych pojazdów, są one bezpłatne, ale można ofiarować jakąś kwotę na rzecz sanktuarium. W obrębie całego kompleksu klasztornego pielgrzymi mają do dyspozycji punkty gastronomiczne, jak chociażby herbaciarnia „Claramontana” (Sochaczewski, 2007).
Ruch pielgrzymkowy na Jasną Górą ciągle odnotowuje wzrost i przyciąga coraz różniejsze grupy pielgrzymkowe. Najwięcej pieszych pielgrzymek odnotowanych jest w miesiącu sierpniu. Fakt ten wynika z uroczystości wniebowzięcia NMP dnia 15 sierpnia, a także z świętem Matki Bożej Jasnogórskiej 26 sierpnia. Na Jasną Górę przybywają pątnicy z całej Polski mając do dyspozycji ponad 50 szlaków, wiodących bocznymi drogami. Warto zauważyć, iż pielgrzymowanie piesze rządzi się już innymi prawami jak te z kilku lat. Pielgrzym ma do dyspozycji: telefon komórkowy, aparat cyfrowy, mikrofon bezprzewodowy, GPS, laptop z podłączonym Internetem. Zmieniające się trendy obejmują, zatem także ruch pielgrzymkowy, co oczywiście znacznie ułatwia piesze wędrówki (Newsweek, 2006, nr 33).
Pielgrzymki autokarowe i kolejowe rozkładają się już bardziej równomiernie i ich przebieg zależy od organizatorów pielgrzymki. Łącznie przyjezdnych autokarem jest ok. 30% ogółu, duże znaczenie ma tu coroczna pielgrzymka Radia Maryja. Pielgrzymki odbywane są także z wykorzystaniem innych środków transportu od samochodów, rowerów aż po rolki. Na znaczeniu zyskuje w tym wypadku auto, które umożliwia indywidualny, nieuzależniony od nikogo transport, tak podróżuje ok.7% ogółu. Ciekawą pielgrzymką była Pielgrzymka Motocyklistów 15 kwietnia 2007, która połączyła w siły aż 12 tysięcy osób. Biorąc pod uwagę pielgrzymów zagranicznych najczęściej przybywają do nas Amerykanie, Niemcy, Francuzi, Włosi, Hiszpanie i Austriacy. Odwiedziny turystów zagranicznych odbywają się w rozłożeniu na miesiące od maja do września (Jackowski, 1996).
Czasopisma
Nasza Arka, 2002, nr 7
Nasza Arka, 2002, nr 11
Nasza Arka, 2003, nr 4
Nasza Arka, 2006, nr 10
Newsweek, 2006, nr 33