Strategia ochrony przyrody oraz udostępniania terenów Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny dla potrzeb turystyki, edukacji oraz różnych form działalności gospodarczej wynika z uwarunkowań formalno-prawnych, jakie dyktuje ustawa o ochronie przyrody oraz zapisy innych aktów prawnych i porozumień, które obejmują swoją jurysdykcją teren BdPN.
W Art. 8. 1. ustawy o ochronie przyrody czytamy: „Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.
Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.”[1]
Nakazem ustawodawcy dyrektor parku narodowego mianowany na stanowisko przez właściwego terytorialnie wojewodę, zobowiązany jest do opracowania podstawowego dokumentu parku narodowego, jakim jest „Plan ochrony dla parku narodowego”.[2]
„Plan ochrony dla parku narodowego” sporządzany jest na okres 20 lat i zawiera on:
1) cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i społecznych uwarunkowań ich realizacji;
2) identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków;
3) wskazanie obszarów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej;
4) określenie działań ochronnych na obszarach ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji tych działań;
5) wskazanie obszarów i miejsc udostępnianych dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego połowu ryb i rybactwa oraz określenie sposobów ich udostępniania;
6) wskazanie miejsc, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza;
7) ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zewnętrznych.
Zgodnie z dyspozycja zawartą w 9Art. 20. 1. Plan ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz parku krajobrazowego winien uwzględniać:
1) charakterystyki i oceny stanu przyrody;
2) identyfikacji i oceny istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych;
3) charakterystyki i oceny uwarunkowań społecznych i gospodarczych;
4) analizy skuteczności dotychczasowych sposobów ochrony;
5) charakterystyki i oceny stanu zagospodarowania przestrzennego.[3]
Plan ochrony dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN) został opracowany w latach 1992-1997. Pomimo licznych zmian w ustawodawstwie, jakie zaszły od tamtej pory strategia ochrony zasobów przyrodniczych i kulturowych zawarta w tym dokumencie jest nadal realizowana.[4]
Plan ochrony BdPN poza częścią wstępną i opisem środowiska parku, zawiera:
- zadania dla Służby Parku Narodowego,
- opis i sposób ochrony zasobów abiotycznych i gleb,
- opis i sposób ochrony fitocenoz leśnych,
- opis i sposób ochrony fitocenoz połoninowych,
- opis i sposób ochrony fitocenoz nieleśnych „krainy dolin”,
- opis i sposób ochrony walorów florystycznych,
- opis i sposób ochrony fauny bezkręgowej,
- opis i sposób ochrony fauny kręgowców,
- opis i sposób ochrony walorów krajobrazowo-kulturowych,
- opis badań i wymiany informacji,
- zasady edukacji ekologicznej prowadzonej w BdPN,
- zasady udostępniania BdPN do zwiedzania
- opis obiektów turystycznych i infrastruktury komunalnej na terenie BdPN,
- wytyczne dla otuliny parku w zakresie turystyki, leśnictwa i rolnictwa.[5]
Problematyka ochrony fauny, flory oraz walorów krajobrazowo-kulturowych zostanie szerzej opisana w rozdziale poświęconemu opisowi Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
Na terenie BdPN ochroną ścisłą objęto lasy o charakterze naturalnym oraz część połonin, gdzie obserwowane są procesy wtórnej sukcesji roślin po okresie pasterskiego użytkowania tych obszarów.
Ochroną czynną objęto kompleksy leśne wymagające przebudowy składu gatunkowego oraz doliny z miejscami po wysiedlonych i zniszczonych wsiach. Ochronie czynnej podlega też część połonin oraz łąk, które są koszone i wypasane. Ta forma ochrony obejmuje także przesuszone w wyniku prowadzonej dawniej melioracji torfowiska wysokie i niskie. Ochroną krajobrazową objęto małe działki zlokalizowane na terenie BdPN, celem zachowania charakterystycznego dla tych terenów krajobrazu.[6]
Plan ochrony określa i opisuje chronione podmioty, wskazując cele ochrony, zagrożenia oraz określa procedury i zabiegi ochronne.
Działania Służb Parkowych ukierunkowane są także na monitoring skuteczności stosowanych procedur i zabiegów ochronnych. Stosuje się w tym przypadku monitoring zniszczeń środowiska przyrodniczego wzdłuż pieszych szlaków turystycznych, monitoring meteorologiczny, hydrologiczny i hydrochemiczny.
Najwięcej zniszczeń spowodowanych jest dużą intensywnością ruchu turystycznego na głównych szlakach w rejonie Tarnicy, Połoniny Wetlińskiej oraz w szczytowych partiach Połoniny Caryńskiej.
Tab. 1. Wielkość obszarów całkowitego wydeptania w wybranych miejscach
| Miejsce | Wydeptane całkowicie
( m²) |
| Kopuła szczytowa Tarnicy | 350 |
| Przełęcz pod Tarnicą | 260 |
| Kopuła szczytowa Halicza | 200 |
| Kopuła szczytowa Smereka | 200 |
| Przełęcz Orłowicza | 90 |
| Rejon schroniska na Połoninie Wetlińskiej | 270 |
| Połonina Caryńska – szczyt 1230 m n.p.m. | 70 |
Źródło: Roczniki Bieszczadzkie, 1999, nr 8, s.350
W wyniku prowadzonych badań na przestrzeni lat 1995-2001 przez pracowników naukowych BdPN, stwierdzono zwiększanie się przekształceń środowiska przyrodniczego w obrębie szlaków turystycznych.
Według danych BdPN na 140 km oznakowanych szlaków turystycznych, 140 szlaków konnych oraz 50 km tras rowerowych (wraz z otuliną), jedynie 15% przebiega po drogach utwardzonych. Najcenniejsze fragmenty chronione, jakimi są połoniny są jednocześnie najmniej odporne na niszczycielski wpływ ruchu turystycznego. Właśnie z tego względu te fragmenty parku objęto ochroną ścisłą.[7]
Z badań wynika, że rocznie przez szlaki turystyczne Parku przewija się rocznie około 250-300 tyś. osób. Ponadto prawie połowa z ilości wymienionych turystów przechodzi przez punkty kontrolne na Przełęczy Wyżniej (wejście na Połoninę Wetlińską) i w Wołosatem ( wejście na Tarnicę). Taka koncentracja ruchu turystycznego powoduje wiele niekorzystnych skutków. Niszczone są murawy alpejskie, borówczyska bażynowe oraz wychodnie skalne.[8]
Powodem degradacji otoczenia przyrodniczego w bezpośredniej bliskości szlaków turystycznych jest niska kultura turystyczna i ekologiczna części turystów, co przejawia się schodzeniem z wyznaczonych szlaków, wspinaniem się na wychodnie skalne itp.[9]
Prowadzone przez BdPN prace zabezpieczające ( stawianie barierek ochronnych, siatek, poręczy, sadzenie traw alpejskich itp.) spowodowały, że na części powierzchni pokrywa glebowa i roślinność zaczęła się regenerować.[10]
W ramach działań ochronnych przewidziano nawet limitowanie ilości odwiedzających turystów na niektórych odcinkach szlaków. W ostatnich latach w ramach działań ochronnych dokonywano w Parku korekt przebiegu tras turystycznych. Dla przykładu: zamknięto dla ruchu tzw. północne „żebro” Smereka, zmodyfikowano przebieg trasy na odcinku Mała Rawka – Wielka Rawka, zejście z Połoniny Caryńskiej w kierunku Wyżniańskiego Wierchu.[11]
Dynamikę zniszczeń roślinności przez turystów obrazują najlepiej poniższe rysunki powstałe na podstawie monitoringu i badań R.Prędkiego w latach 1997-1999
Rys. 1. Zmiany powierzchni stref wydeptania całkowitego i częściowego na Przełęczy Orłowicza i w szczytowej strefie Połoniny Caryńskiej w latach 1997-1999
Źródło: Prędki R., Badania ankietowe zwiedzających Bieszczadzki Park Narodowy, [w:] Roczniki Bieszczadzkie, 1999, nr 8, s.349
Problem na terenach chronionych BdPN stanowi również samowola budowlana. Przykładem tego może być wmurowanie na szczycie Halicza ( bez zgody dyrekcji BdPN) krzyża. Komentując ten fakt dyrektor Parku Jan Komornicki stwierdził: „ Nie mogę się jednak pogodzić z faktem, że w ścisłym rezerwacie nagle powstaje kolejny krzyż i nikt nie pyta mnie o zdanie. Przepisy mówią, ze każda planowana budowla w parkach narodowych, w tym sakralna, powinna uzyskać akceptację nie tylko miejscowego dyrektora, lecz także ministra ochrony środowiska….”[12]
W strategii ochronnej dużo uwagi poświęca się ochronie walorów kulturowych i krajobrazowych. Chronione są ślady dawnych zabudowań (wsi, cerkwisk i cmentarzy), odtwarza się stare wiejskie sady, konserwuje pozostałości dawnej infrastruktury miejscowości. W miejscach dawnych cmentarzy i cerkwi pracownicy Służb Parkowych ustawiają tablice informacyjne, mające informować turystów o historii tych budynków i budowli.
Od samego początku powstania Bieszczadzkiego Parku Narodowego w jego strategii znalazły się działania na rzecz likwidacji szkód, jakie powstały na terenie Parku i w jego otulinie w okresie, kiedy prowadzono tam intensywna gospodarkę rolno-hodowlaną przez ówcześnie działające PGR. Przejęte ruiny fermy owczarskiej w Wetlinie adaptowano przez Park na potrzeby kempingu i bazy turystycznej. Podobne działania Park prowadzi na terenach Tarnawy Niżnej w obiektach i na terenach po byłej firmie Iglopol.[13]
Fot. 1. Rok 1970. Ferma owczarska u podnóża Połoniny Wetlińskiej.
Źródło: Budziński T.,Bieszczady, Wydawnictwo „Sport i Turystyka Warszawa 1985, s.98
Nową strategię działań BdPN w odniesieniu do środowisk samorządowych, organizacji pozarządowych, jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych oraz do ruchu turystycznego na terenach Bieszczadzkiego Parku Narodowego i w jego otulinie wyznacza przyjęta w ramach uczestnictwa w działaniach fundacji PAN Parks „Strategia zrównoważonej turystyki”.
PAN (ang. Protected Area Network – Sieć Obszarów Chronionych) Parks jest Fundacją, która została zarejestrowana w Holandii (1997r.) i stanowi wspólną inicjatywę Światowego Funduszu na Rzecz Przyrody (WWF) oraz holenderskiej firmy turystycznej „Molecaten”. Siedziba Fundacji mieści się w Györ na Węgrzech.
Wszystkie obszary chronione, które posiadają Certyfikat PAN Parks muszą spełniać jednakowe kryteria. Dzięki temu, turysta odwiedzający którykolwiek z obszarów sieci PAN Parks znajdzie podobnie dziką i dobrze zachowaną przyrodę oraz skorzysta z różnorakich usług świadczonych na wysokim poziomie.[14]
W roku 2002 BdPN zgłosił swój akces przystąpienia do sieci, a po spełnieniu określonych statutem kryteriów, 17 września 2003 r. uzyskał ( jako pierwszy obszar chroniony w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej certyfikat PAN Parks.[15]
Zgodnie z opracowanym systemem „Zasad i Kryteriów” sieci PAN Parks, Bieszczadzki Park Narodowy otrzymał certyfikat w uznaniu za unikalne wartości przyrodnicze oraz właściwe zarządzanie ochroną przyrody, spełniając w ten sposób pierwsze trzy zasady obowiązujące dla członków sieci:
- Zasada I – „Unikalne dziedzictwo przyrodnicze”,
- Zasada II – „Zarządzanie ochroną przyrody”,
- Zasada III – „Zarządzanie ruchem zwiedzających”.
BdPN w 2003 r. przystąpił do opracowania Strategii Zrównoważonej Turystyki, by spełnić dwie kolejne określone jako:
- Zasada IV – „Strategia Rozwoju Zrównoważonej Turystyki”
- Zasadzie V – „Partnerstwo”.
Strategia Rozwoju Zrównoważonej Turystyki nie ma na celu ograniczenia ruchu turystycznego. Jej zasadniczym celem jest takie udostępnianie Parku odwiedzającym go turystom, by chroniona przyroda w jak najmniejszym stopniu odczuwała ich obecność.[16]
W opracowywanej koncepcji zrównoważonej turystyki przewiduje się, że turysta na obszarach podlegających ścisłej ochronie przebywał będzie jedynie kilka dni a zdecydowanie większą część pobytu w Bieszczadach spędzi w otulinie Parku.
Właśnie w oparciu o tereny gmin bieszczadzkich leżących w otulinie BdPN zostanie stworzona infrastruktura turystyczna. Zdaniem pełnomocnika z ramienia BdPN do spraw kontaktów z PAN Parks- Grzegorza Sitki: „…władze PAN Parks przedstawiają swoją organizację, jako konkretne narzędzie do poprawiania warunków ochrony najcenniejszych zasobów Europy. Idea jest prosta: chcemy pożenić zadania ochronne z potrzebami turystyki. Chodzi o nadanie przyrodzie wymiaru ekonomicznego i gromadzenie środków na jej ochronę właśnie poprzez kontrolowany rozwój turystyki…”.[17]
Przyjęta „Strategia Zrównoważonej Turystyki” dotyczy także działań zmierzających do poprawy sytuacji w regionie przy wykorzystaniu istniejących zasobów społeczno-ekonomicznych, jakimi dysponują gminy leżące na terenie BdPN i w jego otulinie. Są to działania mające: zapewnić wzrost zatrudnienia w turystyce, ochronę tradycyjnych zajęć ludności, poprawę i modernizację infrastruktury komunikacyjnej a także tworzenie nowych przejść granicznych z Ukrainą.[18]
Omówione powyżej zasady nowej strategii rozwoju turystyki na terenie BdPN znajdą swoje odzwierciedlenie w „Planie ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego”.
Plan ten również będzie modyfikowany z myślą o nowej strategii ochrony przyrody, z zadaniem dostosowania go do wymogów koncepcji „Zielone Karpaty” i „ Natura 2000.[19]
Wydaje się, że najtrafniej aktualną rolę Parku w jego otoczeniu ujął jego ówczesny dyrektor Wojomir Wojciechowski, który w 2003 roku na uroczystościach z okazji trzydziestolecia istnienia BdPN powiedział:
„Park ma specjalne znaczenie wyeksponowane we wszystkich strategiach poczynając od gminnych, powiatowych, wojewódzkich, regionalnych a kończąc na międzynarodowych, wyeksponowanych w programie funkcjonowania Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”.[20]
Art. 12. 1. Obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym.
Organy ochrony przyrody
Art. 95. Organami opiniodawczo-doradczymi w zakresie ochrony przyrody są:
1) Państwowa Rada Ochrony Przyrody, działająca przy ministrze właściwym do spraw środowiska;
2) wojewódzka rada ochrony przyrody, działająca przy wojewodzie;
3) rada naukowa parku narodowego, działająca przy dyrektorze parku narodowego;
4) rada parku krajobrazowego lub rada zespołu parków krajobrazowych, działająca przy dyrektorze parku krajobrazowego lub dyrektorze zespołu parków krajobrazowych.
[1] Ustawa z 16 kwietnia 2004…..,Art. 8.1
[2] Tamże, Art. 20.1
[3] Ustawa z 16 kwietnia 2004…..,Art. 20.1
[4] Opracowanie zbiorowe (2005), Popularny plan ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego, wyd.BdPN Ustrzyki Dolne
[5] Opracowanie zbiorowe (2005), Popularny plan…..,wyd.cyt. s.1
[6] Tamże, s.4
[7] Opracowanie zbiorowe (2005),Popularny Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wydawnictwo BdPN Usrzyki Dolne, s.39
[8] Tamże,s.39
[9] Winnicki T.Zemanek B. (2003), Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wydawnictwo BdPN Ustrzyki Dolne, s.137
[10] Opracowanie zbiorowe (2005),Popularny Plan Ochrony….wyd.cyt., s.39
[11] Prędki R., Badania ankietowe zwiedzających Bieszczadzki Park Narodowi,[w:] Roczniki Bieszczadzkie, 1999, nr 8, s.351
[12] Bieszczady net pl – Bieszczadzki Serwis Internetowy, Krzyż, który dzieli, www.bieszczady.net.pl
[13] XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego,[w:] Parki Narodowe, nr 1/2004, s.8
[14] PAN Parks Magazyn wiosna 2005, s.3
[15] XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego,[w:] Parki….wyd.cyt.,s.8
[16] Tamże,s.11
[17] Sitko G. Bieszczadzka strategia.[w:] Parki Narodowe, nr 1/2004, s.12
[18] XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego,[w:] Parki….wyd.cyt.,s.8
[19] Tamże, s.8
[20] Tamże, s.8