drugi rozdział pracy licencjackiej
Możliwość uprawiania turystyki kajakowej jak również innych form turystyki wodnej, uwarunkowane jest występowaniem wód powierzchniowych: rzek, jezior, sztucznych zbiorników. Polska jest krajem o stosunkowo dobrze rozwiniętej sieci wód nadających się do uprawiania turystyki wodnej, co więcej, można zdobyć się na stwierdzenie, iż wody naszego kraju dzięki swoim walorom przyrodniczym są rajem dla uprawiających turystykę wodną. Dzięki aktywnej działalności PZK, PTTK jak i innych, lokalnych organizacji, skupiających ludzi zajmujących się aktywizacją kajakarstwa, informacja o turystyce kajakowej dociera do szerszego grona turystów w kraju jak i zagranicą, stowarzyszenia podejmują również wszelkiego rodzaju działania mające na celu poprawianie i ulepszanie tras wędrówek kajakowych. Niestety mankamentem organizacji i stowarzyszeń jest niski budżet, jakim dysponują, co ma odbicie w wielu aspektach. Niewielki dotacje ze strony państwa uniemożliwiają podejmowanie wielu, często koniecznych inwestycji związanych z rozwojem turystyki kajakowej.
Czynniki sprzyjające rozwojowi turystyki kajakowej
Pływać kajakiem można wszędzie, gdyż Polska należy do krajów posiadających niezwykle rozwiniętą i bogato zróżnicowana sieć wodną. Wiele jezior łączą lokalne cieki wodne, pływanie, po których możliwe jest tylko dzięki specyficznej konstrukcji kajaka, umożliwiającej dotarcie wszędzie tam, gdzie łódź wiosłowa, a tym bardziej żaglowa nigdy się nie zmieszczą. Mieszkańcy południowej części Polski, są nieco w gorszej sytuacji, bo nie ma w bliskim sąsiedztwie rzek nadających się do spokojnego, „szuwarowego” pływania, a pływanie po górskich rzekach wymaga znacznej niekiedy wprawy i dużych umiejętności. Tym nie mniej i w terenach górskich możemy w wielu miejscach uczyć się podstaw kajakarstwa ze względu na coraz większą liczbę sztucznych zbiorników wodnych. Na pięknie usytuowanych, często leżących wśród wysokich wzgórz zalewach: Solińskim, Klimkowskim, Czorsztyńskim, Rożnowskim, Żywieckim, Otmuchowskim, Leśniańskim, Rybnickim, Turawskim i szeregu innych.
W ostatnich latach stan środowiska wodnego na nizinach uległ znacznej poprawie. Buduje się coraz więcej oczyszczalni i nie wolno już zrzucać ścieków byle jak i byle gdzie. Powstało kilka parków narodowych chroniących specyficzne dla całego kraju środowiska wód płynących. Niektóre szlaki wodne regionu pojezierzy są zagospodarowane, oznakowane i przygotowane do przyjęcia latem większej liczby uczestników. Prócz wynajęcia sprzętu pływającego można tam wykupić cały pakiet usług towarzyszących związanych z trasa spływu np. noclegi, wyżywienie, przewodnik. W dużym stopniu poprawia się także świadomość społeczeństwa o korzystnym wpływie aktywności ruchowej dla organizmu, a turystyka kajakowa jako jedna z alternatyw aktywnego wypoczynku dzięki temu, nabiera coraz większego rozgłosu i popularności.
Polskie rzeki i jeziora – idealnymi trasami wędrówek kajakowych
Podstawowym atutem wyróżniającym polskie rzeki od rzek wielu innych krajów europejskich jest ich nieuregulowany przebieg. Dziewicze rzeki i jeziora naszego kraju przyciągają jak magnes wielu pasjonatów turystyki kajakowej i żeglarskiej. Atrakcyjność naszych rzek zwiększyła się szczególnie w ostatnich latach, dzięki podejmowanym działaniom prowadzących do oczyszczania polskich wód.
Ogólna długość 159 ważniejszych rzek wynosi 19,9 tys. km. Rzeki południowej Polski, przepływają przez tereny górskie i wyżynne, mają szybki nurt i znaczny spadek, w środkowych obszarach kraju charakteryzują się przepływem wolnym i spokojnym, w rejonach północnych, w morenowym krajobrazie pojezierzy znów się ożywia. Jezior o powierzchni powyżej 1 ha mamy w kraju 9296, a ich łączna powierzchnia wynosi 3169,3 km kw.
Jeziora położone są przede wszystkim w północnej części Polski, gdzie na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim znajduje się 81% powierzchni wszystkich jezior kraju.
Większość stanowią wąskie i długie jeziora rynnowe, często występują w układzie połączonych ciągów. Przeważają jeziora niewielkie – połowa ogólnej liczby jezior nie przekracza powierzchni ponad 5 ha. Największymi jeziorami o powierzchni ponad 5 tys. ha, są: Śniardwy, Mamry, Łepsko i Dąbie. Z punktu widzenia turystyki kajakowej największe znaczenie mają systemy jezior połączonych, występujące na pojezierzach.
Sztuczne zbiorniki wodne są usytuowane w południowych i środkowych obszarach Polski, rekompensując w pewnym stopniu brak jezior naturalnych. W niektórych rejonach akweny sztuczne stanowią jedyny rodzaj walorów dla turystyki wodnej w tym kajakowej. Zakładany rozwój retencji wodnej i realizacja zbiorników sztucznych stwarzają możliwość powiększenia potencjału walorów wodnych. Do pożądanych naturalnych cech szlaków i akwenów nadających się do uprawiania turystyki wodnej należą: czystość wód i powietrza, cisza, lesistość terenów nadbrzeżnych, wartość widokowa możliwie nie przekształconych krajobrazów naturalnych oraz dostępność brzegów. Poza tym szlaki wodne powinny mieć określone parametry techniczne ( głębokość i szerokość) umożliwiające przypływ kajaków. Zagospodarowanie szlaków wodnych przez przystosowanie turystyczne jest celowe dla ich sprawnego funkcjonowania.
W Polsce odnotowano 213 szlaków wodnych potencjalnie przydatnych do turystyki kajakowej. Ich łączna długość wynosi 15 393 km[1]. Szlaki te są bardzo zróżnicowane pod względem warunków spławności, długości spływu i walorów krajobrazowych najbliższego otoczenia. Ze względu na to zróżnicowanie dokonano klasyfikacji szlaków na podstawie dwóch kryteriów: atrakcyjności turystycznej oraz przydatności turystycznej.
Atrakcyjność turystyczna szlaków jest określona w trzech grupach walorów: międzynarodowych, ogólnokrajowych, regionalnych. Kryteria wartościujące są głównie oparte na szacunkowej ocenie walorów naturalnych środowiska przyrodniczego. Według tego kryterium, szlaki kajakowe podzielono na cztery grupy:
- szlaki o wybitnym znaczeniu,
- szlaki o bardzo dużym znaczeniu,
- szlaki o dużym znaczeniu,
- pozostałe szlaki o mniejszym znaczeniu[2].
Podstawowymi kryteriami tej klasyfikacji były właściwości spławności szlaku, w szczególności szerokość koryta rzecznego, głębokość, prędkość nurtu, urozmaicenie biegu rzeki, utrudnienia i ograniczenia spławności, tu brano pod uwagę przeszkody podwodne i nawodne utrudniające spływ, liczbę i długość niezbędnych przenosek i holowania kajaków, właściwości morfologiczne stref brzegowych, walory krajobrazowe i lesistość najbliższego otoczenia szlaków, charakter zabudowy szlaku wodnego i istniejące obiekty hydrotechniczne, inni użytkownicy szlaku wodnego (żegluga śródlądowa pasażerska i towarowa oraz raczej marginalny spław drewna), gęstość zaludnienia i zabudowy najbliższego otoczenia szlaku, walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego i kulturowego na szlaku lub w jego najbliższym sąsiedztwie. Klasyfikację tę oparto w dużej mierze na oszacowaniu walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego szlaków opisanych w przewodnikach turystycznych, na doświadczeniach turystów wodniaków i własnych oraz wnioskach Polskiego Związku Kajakowego i komisji Turystyki Kajakowej PTTK.
Do szlaków o wybitnym znaczeniu zaliczono szlaki o najwyższej, rzadko spotykanej w Europie skali walorów, jak: Dunajca, Krutyni, czarnej Hańczy, Brdy. Szlaki te odznaczają się najwyższymi walorami spławności i walorami krajobrazowymi. Często przebiegają przez obszary o walorach przyrodniczo-wypoczynkowych. Ze względu na swoją atrakcyjność szlaki te mogą być i często już są przedmiotem zainteresowania turystów nie tylko krajowych, lecz również zagranicznych.
Ogółem na terenie kraju wyznaczono 14 szlaków o wybitnym znaczeniu, o łącznej długości 1,44 tys. km, w tym trzy szlaki górskiej strefy krajobrazowej tzn. Dunajca, Popradu i Sanu o łącznej długości 282 km. Pozostałe szlaki znajdują się na pojeziernej strefie krajobrazowej, często przebiegają przez liczne jeziora, a z racji pokonywania znacznych różnic poziomów odznaczają się wartkim nurtem.
Szlaki kajakowe o bardzo dużym znaczeniu odznaczają się bardzo wysokimi walorami krajobrazowymi. Nie są tak atrakcyjne, jak wyżej opisane, niemniej większość spośród nich już teraz cieszy się dużą popularnością wśród polskich kajakarzy. Charakteryzują się one różnym stopniem trudności i uciążliwości. Często są to szlaki kilkudziesięciokilometrowe i dłuższe, pozwalające na odbywanie wielodniowych wędrówek wodnych. Wiele spośród nich ma naturalne połączenia i tworzy swoiste systemy szlaków wodnych. Ogółem na obszarze kraju wyznaczono 73 szlaki kajakowe o bardzo dużym znaczeniu, o łącznej długości około 7,2 tys. km, w tym:
- w górskiej strefie krajobrazowej 7 szlaków o łącznej długości 780 km
- w nizinnej strefie krajobrazowej 20 szlaków o długości 3403 km, odznaczających się mniejszymi walorami krajobrazowymi, lecz zasobnych w wodę, co wpływa na ich dobrą spławność
- w pojeziernej strefie krajobrazowej 47 szlaków o długości 3060 km (łącznie z tymi, które biorą początek w strefie pojeziernej, lecz uchodzą bezpośrednio do Bałtyku).
Kolejna wyodrębniona grupa szlaków to szlaki o dużym znaczeniu, mają one znacznie gorsze od poprzednich warunki spławności. Na dużych rzekach wynika to z licznych budowli hydrotechnicznych i dużego ruchu statków żeglugi śródlądowej. Ponadto większość szlaków o dużym znaczeniu cechują mało atrakcyjne walory krajoznawcze. Wyjątkiem są tzw. szlaki boczne, dochodzące do szlaków o większym znaczeniu, lub łącznikowe – umożliwiające przepłyniecie z jednego szlaku na drugi, same w sobie mało atrakcyjne, lecz często ważne przy dłuższych wędrówkach kajakowych. Są wśród nich również szlaki atrakcyjne, lecz krótkie, dające możliwość odbywania jedno-dwudniowych wędrówek. W większości przypadków szlaki te są obecnie lub mogą być w przyszłości wykorzystywane przez turystów z najbliższej okolicy. Mają one niebagatelne znaczenie dla wypoczynku cotygodniowego, zwłaszcza na obszarach, gdzie nie ma szlaków bardziej atrakcyjnych. W takim przypadku istotna jest również niewielka odległość od miejsca rozpoczęcia i zakończenia spływu. Ogółem na obszarze kraju wyznaczono 84 szlaki kajakowe o dużym znaczeniu, ich łączna długość wynosi około 5,6 tys. km, w tym:
- 9 szlaków w górskiej strefie krajobrazowej, o łącznej długości 740 km,
- 51 szlaków o nizinnej strefie krajobrazowej, o łącznej długości 3897 km,
- 30 szlaków w pojeziernej strefie krajobrazowej, o łącznej długości 1100 km,
- 4 szlaki (136 km) rozpoczynające się w pojeziernej strefie krajobrazowej, lecz prowadzące bezpośrednio do Morza Bałtyckiego.
Pozostałe szlaki zostały zakwalifikowane do grupy szlaków najmniej atrakcyjnych i są to szlaki mało zasobne w wodę, z trudnymi warunkami spływu, odznaczają się przeciętnymi walorami krajobrazowymi. Większość spośród nich pozwala na odbycie jedno-dwudniowej wędrówki w kajaku. Niektóre są częścią większego systemu szlaków kajakowych, co pozwala bardziej doświadczonym turystom na odbywanie wędrówek po szlakach mało uczęszczanych. Generalnie na obszarze Polski wyznaczono 42 takie szlaki o łącznej długości około 1,13 tys. km, znajdują się one właściwie we wszystkich strefach krajobrazowych.
Drugim kryterium klasyfikacji jest przydatność turystyczna szlaków z punktu widzenia masowości ruchu. Każdy ze szlaków oceniono ze względu na jego przydatność do wędrówek masowych, w mniejszych grupach i wędrówek indywidualnych. Pozwoliło to podzielić wszystkie szlaki kajakowe na dwie grupy:
- szlaki przydatne do wędrówek masowych, w mniejszych grupach i wędrówek indywidualnych,
- szlaki przydatne wyłącznie do wędrówek w mniejszych grupach i wędrówek indywidualnych.
Podstawą przeprowadzenia klasyfikacji była ocena warunków spławności szlaków, tj. stopień trudności i uciążliwości, w tym głównie liczba i rodzaj przeszkód, liczba i długość przenosek, następnie zaś ocena stref brzegowych szlaków pod względem możliwości organizacji pól biwakowych w określonych odstępach oraz chłonności. Ponadto uwzględniono rygory ochrony środowiska przyrodniczego rozciągnięte na obszary i akweny, przez które przechodzi szlak kajakowy. W wyniku analiz stwierdzono, że z ogólnej liczby 213 szlaków potencjalnie przydatnych do turystyki kajakowej tylko 81, o łącznej długości około 8, 37 tys. km, jest przydatnych do wędrówek masowych, a pozostałe 132, o łącznej długości 7,02 tys. km – wyłącznie dla mniejszych grup i wędrówek indywidualnych.
Płynąc polskimi rzekami i jeziorami, można z bliska obserwować i poznawać różnorodną wodną florę i faunę. Rośliny wodne to przede wszystkim fitoplankton.
Uwagę turystów przyciągają jednak głównie wyżej zorganizowane rośliny. Pojawiają się one tutaj w kilku strefach. Najbardziej zewnętrzny pas jezior i rzek to strefa roślin błotnych: mchów, turzyc, czermieni błotnej, babki wodnej czy niezapominajek i jaskrów. Druga, to strefa oczeretów – roślin z dolna częścią łodygi w wodzie, a górną nad jej lustrem. W oczeretach najczęściej spotyka się trzcinę, sitowie jeziorne, pałki, tatarak. Następna strefa to strefa pływających roślin kwiatowych, jak np. grzybień biały, grążel żółty, rolestnica pływająca. Kolejna grupa roślin, to rośliny o liściach zanurzonych, których tylko kwiaty wyrastają ponad lustro wody. Do takich należą m. in. moczarka kanadyjska, różne rdestnice, wywłócznik kłosowy. Najczęściej spotykanymi na trasie zwierzętami są bobry, wydry, piżmaki i oczywiście gro mniejszych, przeróżnych stworzeń jak ryby, żaby, żmije, ślimaki itd. Obfitość różnorodnych form życia, świadczy o naturalności środowiska wielu jeszcze rejonów naszego kraju, co dla turystów mieszkających w dużych miastach, a szczególnie turystów zagranicznych zurbanizowanych państw jest czymś niespotykanym w ich codzienny otoczeniu, przez co stanowi olbrzymią atrakcję, a często stanowi cel wypraw[3].
[1] K. Klementowski: Możliwości uprawiania turystyki kajakowej w Polsce. „Problemy Turystyki” 1995, nr 1/2, s. 74.
[2] (jw., s. 75)
[3] A. Gordon, A.Świątecki, W. Wandowicz:Cudze chwalicie…Wybrane elementy geografii turystycznej Polski. Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Dino”, Warszawa 1994, s.104-105.