podrozdział pracy licencjackiej
Bogactwo przyrodnicze naszych rzek i jezior nie jest jedyną atrakcją dla turystów w kajaku. Polska uchodzi za kraj o dużych możliwościach rozwoju turystyki kajakowej również dzięki unikalnym zabytkom budownictwa wodnego, mowa tu o kanałach wodnych i śluzach, dzięki którym spływy kajakowe są bardziej atrakcyjne i ciekawe, a co najważniejsze, połączone kanałami rzeki i jeziora tworzą trasy kajakowe umożliwiające wytrwałym kajakarzom odbywanie długich wędrówek po wodach północnych rejonów naszego kraju. Polska posiada wiele kanałów wodnych, do najbardziej znanych należą: Wieprz – Krzna, Augustowski, Elbląski, Ślesiński, Notecki… Kanały budowane były w celu ułatwienia żeglugi śródlądowej. Obecnie większość kanałów nie jest użytkowana, ich znaczenie systematycznie malało już od początku XX wieku, kiedy to obok transportu wodnego pojawiła się alternatywa w postaci coraz silniej rozwijającej się kolei, powstawała sieć dróg dla samochodów, a w latach trzydziestych rozwinęło się lotnictwo. Wraz ze spadkiem znaczenia kanałów dla gospodarki, rośnie jednak ich znaczenie dla rozwoju turystyki. Niektóre kanały udostępnione są dla turystów „wodniaków”, prowadzone są też działania w celu „otwarcia” kanałów niedostępnych w celach wzbogacenia, uatrakcyjniania rejonów pod względem turystycznym.
Najbardziej znanym i będący największą osobliwością wśród wodnych budowli Polski jest Kanał Elbląski. Kanał ciągnie się przez dwie jednostki geograficzne, Żuławy Wiślane i Pojezierze Iławskie, a punktem wyjścia lub zakończenia rejsów jest miasto Elbląg. W trakcie jego budowy zespół wielkich jezior Pojezierza Iławskiego został połączony szlakiem żeglugowym z jeziorem Druzno (obniżając m.in. poziom jezior Pniewo i Sambród o 5 m Rudej Wody o 1,7 m), kanalizując Liwę na całym odcinku między jeziorami Iliwsk i Drwęckim i budując na niej dwie śluzy komorowe, a także usypując w poprzek jeziora Karnickiego groblę, po której systemem akweduktowym poprowadzono kanał o pełnym przekroju. Najtrudniejszym do pokonania był odcinek między jeziorami Pniewo i Druzno (9,5 km), na którym należało uporać się z 99,5 metrowa różnicą poziomów. Poradzono sobie z tym budując na tym odcinku system pięciu pochylni, które stanowią największą osobliwość konstrukcyjną Kanału Elbląskiego. Z inicjatywą połączenia dla celów gospodarczych jezior Pojezierza Iławskiego z Elblągiem wystąpiły w 1825 r. władze prowincji pruskiej. Projektantem i budowniczym Kanału Elbląskiego został radca budowlany Georg Jacob Steenke.
Rozpoczęcie budowy kanału nastąpiło 28 października 1844 r., w 1856 r. do Ostródy dociera pierwszy statek parowy, w latach 1858-1859 ukończono budowę pochylni Jelenie, Oleśnica i Kąty, a 31 sierpnia 1860 r. następuje próba ukończenia pochylni Buczyniec. Budowa ostatniej pochylni Całuny wraz z likwidacja starych śluz i zmiana przebiegu kanału na tym odcinku następuje w latach 1874-1881[1]. Zadziwia w pełni nowatorska idea pochylenia Kanału Elbląskiego, unikalność konkretnych rozwiązań technologicznych. Rangę pomnika techniki Kanał Elbląski zyskał sobie już z chwilą przewozu pochylniami pierwszych statków w latach 1860-1861. Do dzisiaj utrzymał kształt oryginalny, z okresu budowy. Jako dzieło kultury technicznej, dokument dziedzictwa cywilizacyjnego nie znajduje sobie równych w świecie. Nadal zadziwiają swoją genialną prostotą oryginalne maszynownie z ogromnymi kołami wodnymi o średnicy 8 m i szerokości 5 m, a także różnorodność innych urządzeń hydrotechnicznych w postaci: śluz, jazów, wrót ochronnych, kanałów roboczych, a przede wszystkim niezwykłego katalogu malowniczych mostów. Swoją estetyką czarują też architektoniczne zespoły administracyjno – mieszkalno – gospodarcze pochylni, śluz i innych newralgicznych punktów Kanału Elbląskiego. Po obu stronach Kanału Elbląskiego występuje niezwykle różnorodny i bogaty krajobraz kulturowy. Ogromnym jego walorem jest przyroda, która go otacza z obfitością dorodnych lasów, barwną paletą jezior, pomnikami przyrody, rezerwatami i parkami krajobrazowymi.
Innym godnym uwagi kanałem jest Kanał Augustowski. Kanał ten uważany jest za bezcenne, unikatowe w skali europejskiej dzieło budownictwa wodnego z pierwszej połowy XIX wieku. Stanowi świadectwo wysokiego kunsztu technicznego i realizatorskich umiejętności polskich inżynierów wojskowych i cywilnych. Ta wodna arteria miała połączyć Wisłę – przez rzeki: Narew, Biebrzę, Nettę i Czarną Hańczę – z Niemnem, a następnie przez rzekę Windawę z portem nadbałtyckim Windawą. Ponieważ projektowany Kanał Windawski nie został zbudowany – Augustowski łączy się z Bałtykiem poprzez Niemen. Autorem projektu i kierownikiem robót pierwszego etapu budowy Kanału był podpułkownik Ignacy Prądzyński, późniejszy generał z powstania listopadowego. Ideą tego ogromnego przedsięwzięcia było uniezależnienie się od celnego dyktatu Prus w handlu przez port w Gdańsku. Korzystne zakończenie „wojny celnej” z Prusami spowodowało zaniechanie budowy „windawskiego” odcinka arterii.
Z tego powodu Kanał Augustowski pozostał jedynie drogą wodną o znaczeniu lokalnym – służąc przewozowi towarów i flisowi drewna do Wisły i Niemna. W latach międzywojennych Kanał Augustowski stał się niemałą atrakcją turystyczną jako malowniczy krajobrazowo szlak kajakowy, żeglarski i przewozu statkami pasażerskimi. Taką też funkcję zaczął pełnić po drugiej wojnie światowej na polskim odcinku. Czynione są starania o uruchomienie dla ruchu turystycznego wschodniej części kanału, znajdującej się na terytorium Białorusi. Wśród znawców, wodniaków i miłośników Suwalszczyzny kanał ma swą od dawna utrwaloną renomę. Już pierwsi jego „odkrywcy” określali tę drogę wodną mianem „dzieła znamienitego”, przeprowadzonego „przez najrozkoszniejsze i bardzo malownicze okolice, z licznymi śluzami gustownie zbudowanymi, które podwyższają atrakcyjność kanału. O wyjątkowym pięknie i krajoznawczo-turystycznej kanału zadecydował niespotykany gdzie indziej – z całym bogactwem przyrodniczym – pejzaż doliny Biebrzy u jej styku z rzeką Nettą oraz urozmaicony krajobraz borów i jezior Puszczy Augustowskiej, którą ten kanał przecina z zachodu na wschód.
Śluzy są nieodłącznymi częściami kanałów, umożliwiają one pokonać różnice poziomów wód na skanalizowanych szlakach wodnych. Śluzy dzielą się na komorowe i mechaniczne (równie pochyłe i podnośnie pionowe). Najczęściej spotyka się śluzy komorowe – urządzenia proste, choć kosztowne. Po wpłynięciu do komory od strony niskiej wody następuje zamknięcie tylnych wrót i napełnienie śluzy wodą z górnego odcinka kanału. Gdy poziom wody w komorze i górnym kanale wyrówna się, otwierają się wrota przednie. Jeśli wpłynie się do komory od strony górnego kanału, następuje proces odwrotny – woda jest spuszczana do dolnego kanału. Podczas napełniania zbiornika mogą powstać silne zawirowania wody, opróżnianie śluzy jest już mniej burzliwe. Spotykane na trasie kajakowej śluzy są nie lada frajdą i dużą atrakcją dla niejednego turysty w kajaku.
[1] R. Klim:Kanał Elbląski – genialne dzieło.”Poznaj Swój Kraj” 2001, nr 8, s. 11-12.
