Najdawniejsze przejawy działania człowieka na rzecz ochrony przyrody wynikały z przesłanek gospodarczych. Już w X w. p.n.e na terenie ówczesnych Chin wprowadzono zakazy wycinania lasów.
W Polsce przejawy takiej działalności możemy odnaleźć w prawie wprowadzonym przez Władysława Jagiełłę w 1423 roku, które chroniło cis. W 1443 roku wprowadzono zakaz polowań na dzikie konie, łosie, bobry i tury.[1]
Początki ruchu ochrony przyrody datujemy na przełom XVIII i XIX wieku, kiedy to A.Humboldt wprowadził pojęcie „pomnika przyrody”.[2]
Pierwszym parkiem narodowym na świecie był Yellowstone National Park powołany do działania uchwałą kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki w 1887 roku.[3]
W Polsce pierwszym dokumentem normatywnym obejmującym ochroną zabytki sztuki i kultury oraz jaskinie, ogrody i stare drzewa, był dekret Rady Regencyjnej z 31 października 1918 r.
Całość spraw związanych z problematyką ochrony przyrody w Polsce była ustawa z 10 marca 1934 r. Nie wprowadzono w jej treść klasyfikacji chronionych przedmiotów. Zakres jej wynikał z wyszczególnienia tworów przyrody, których ochrona może być umotywowana ważnym interesem publicznym. Ustawa ta przewidywała możliwość tworzenia parków narodowych.[4]
Pierwszy polski park narodowy ( Białowieski PN) zostaje powołany do życia dopiero w 1947 r.
Po II wojnie światowej Sejm Ustawodawczy w kwietniu 1949 r. uchwalił ustawę o ochronie przyrody. W ustawie zawarto definicję ochrony przyrody oraz wprowadzono klasyfikację chronionych przedmiotów i dóbr. W ujęciu tego aktu normatywnego stwierdzono, że „…ochrona przyrody oznacza zachowanie, restytuowanie i właściwe użytkowanie: zasobów przyrody, tworów przyrody żywej i nieożywionej, tak poszczególnych okazów i ich skupień, jak i zbiorowisk na określonych obszarach oraz gatunków roślin i zwierząt, których ochrona leży w interesie publicznym ze względów naukowych, estetycznych, historyczno-pamiątkowych, zdrowotnych i społecznych oraz ze względu na swoiste cechy krajobrazu”.[5]
Ustawa ta dawała dyspozycje do powołania Naczelnego Konserwatora Przyrody oraz Państwową Radę Ochrony Przyrody, a ministra leśnictwa czyniła odpowiedzialnym za całość problematyki ochrony przyrody.
W 1957 roku na mocy rozporządzenia ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego zostaje powołana Straż Ochrony Przyrody.[6]
W 1976 r. zapis o ochronie przyrody znalazł się w uchwalonej przez Sejm Konstytucji PRL, gdzie w art.8 uznano środowisko przyrodnicze za dobro ogólnonarodowe.
W art. 60 wspomnianej Konstytucji podkreślono, że wszyscy obywatele mają prawo do korzystania z wartości środowiska przyrodniczego, a jednocześnie obowiązani są do jego ochrony.[7]
Problematyka ochrony środowiska została uregulowana kolejną ustawą w 1980 roku. W styczniu 1980 r. Sejm przyjął ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska.
Ustawa określała zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, które miały na celu zapewnienie współczesnym i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowaniu jego wartości. Wprowadzono także zasadę konieczności wiązania zagadnień ochrony środowiska z planowaniem przestrzennym.[8]
W ustawie tej znalazły się zapisy zabraniające budowę lub rozbudowę obiektów, które wpływają szkodliwie na środowisko na obszarach wymagających szczególnej ochrony, jak: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, uzdrowiska i miejscowości wypoczynkowe.[9]
W październiku 1991 r. Sejm RP przyjął nową ustawę o ochronie przyrody, która jako formy ochrony przyrody wymienia:
- tworzenie parków narodowych,
- uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody,
- tworzenie parków krajobrazowych,
- wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu,
- wprowadzenie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt,
- wprowadzenie ochrony w drodze uznania za:
- pomniki przyrody,
- stanowiska dokumentacyjne,
- użytki ekologiczne,
- zespoły przyrodniczo-krajoznawcze.
W artykule 13a ustawa wprowadziła jako dokument obligatoryjny plan ochrony, który musiał być sporządzany dla wszystkich form ochrony wymienionych powyżej na okres 20 lat.[10]
Zgodnie z zapisami ustawy, park narodowy mógł być udostępniany społeczeństwu na warunkach określonych w planie ochrony, w którym określano czas dostępności oraz miejsca na jego terenie, w których możliwe jest przebywanie ludzi.[11]
Organami administracji w zakresie ochrony przyrody w myśl postanowień ustawodawcy byli: minister właściwy w zakresie ochrony środowiska, a na terenie województwa wojewoda. Wojewoda wykonywał zadania ochrony przyrody przy pomocy Głównego Konserwatora Przyrody, a wojewoda przy pomocy wojewódzkiego konserwatora przyrody i dyrektora parku narodowego na terenie parku.[12]
Ustawa określała, że organem opinio-doradczym w zakresie ochrony przyrody na terenie parku narodowego jest rada parku narodowego, którą w drodze zarządzenia powoływał minister właściwy do spraw środowiska. W skład rady parku narodowego mieli wchodzić przedstawiciele nauki, praktyki, właściwego terytorialnie samorządu gminnego, organizacji społecznych i gospodarczych.[13]
W latach 1990 – 2004 funkcjonował powołany ustawą Krajowy Zarząd Parków Narodowych, który w imieniu ministra środowiska nadzorował działalność parków narodowych. Postanowieniem art.159 ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody KZPK został rozwiązany.[14]
[1] T.Szczęsny, Ochrona przyrody i krajobrazu, PWN Warszawa 1982, s.8
[2] Tamże, s.9
[3] Tamże, s. 126
[4] Ustawa z 10 marca 1934 r. O ochronie przyrody, Dz.U. nr 31,poz.274
[5] Ustawa z 7 kwietnia 1949 r. O ochronie przyrody, Dz.U. nr 25,poz.180
[6] Rozporządzenie ministra LiPD z 30.04.1957 r., Dz.U nr 41,poz 189
[7] T.Szczęsny, Ochrona przyrody…,wyd.cyt., s.169
[8] Ustawa z 31 stycznia 1980 r o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz.U. nr 3, poz.6
[9] Tamże.
[10] Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody, Dz.U. z 2002r., nr 98, poz. 1079
[11] Tamże, art. 14, pkt 6
[12] Tamże, art 6,7,9.
[13] Tamże, art 16,pkt 4a.
[14] Ustawa z dnia 16 kwietnia o ochronie przyrody, Dz.U.Nr 92 poz. 880