W 1552 roku powstaje w Paryżu „ Przewodnik po drogach Francji”, wydany anonimowo w drukarni wydawcy wielu cennych pozycji, między innymi
„ Księcia” Machiawella i „ Słownika historyczno – poetycznego” – Charlesa Estienna.[1] Od tej chwili coraz częściej powstają specjalne przewodniki a jednocześnie relacje z wypraw, spisywane ręką samych podróżnych przeznaczone dla czytelnika zainteresowanego zarówno praktycznymi wskazówkami , jak i pragnącego rozbudzić swoją wyobraźnię na temat„ cudzoziemskich krajów”. Trudno – jednak według Antoniego Mączaka – oddzielić oba rodzaje. Autorzy przewodników często opisywali własne przeżycia , natomiast pamiętnikarze starali się nadać swoim wywodom charakter bardziej ogólnikowy. Z pewnością oba gatunki literackie dostarczały cennych , nie zawsze jednak prawdziwych informacji na temat cen, zwyczajów, grożących niebezpieczeństw, szlaków podróży, stanu dróg i mostów czy osobliwości, na które warto zwrócić uwagę. Były to tak zwane mirabilia, które w polskiej literaturze pojawiły się dopiero w XVII wieku.[2] W historiografii nazywa się je też wymiennie „ delicjami”, „ diariuszami” lub „ itinerariami”. Najbardziej znanym dziełem w tej grupie był dwunastotomowy utwór Marcina Zeillera ze Styrii. Który jako opiekun młodych szlachciców mógł pozwolić sobie na poznanie wielu interesujących zakątków świata.[3]
Pod koniec średniowiecza pojawiły się inna ważna pomoc – mapy , które nie tylko przedstawiały wówczas jeszcze bez skali wyobrażenie świata ale i informowały również o trudach podróży. Jedno z takich źródeł ukazujące drogę z Środkowej Europy do Włoch zaznaczono „ oddalenie miast i bieg rzek”. Autor mapy zaznaczał odległości między ważniejszymi miastami w formie punktów. Zatem aby ustalić odległość zależało policzyć odległości między punktami.[4]
[1] Cyt. : za A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po europie w XVI i XVII w., Warszawa 1980, s.32.
[2] Tamże.
[3] Tamże,s. 35.
[4] Chodzi tu o mapę Erharda Etzlauba z 1501 roku, która została przeanalziwana w książce J. Cochlaeusa, Brevis Germaniae Descripro mit Deutschlandkarte des Erhard Etzlaub von 1501, Darmstadt 1976.